STANDARDY OCHRONY MAŁOLETNICH

STANDARDY OCHRONY DZIECI I MŁODZIEŻY W PRACACH INTERDYSCYPLINARNEGO ZESPOŁU BADAŃ NAD DZIECIŃSTWEM UW

WSTĘP

Badania z udziałem dzieci powinny być prowadzone z poszanowaniem podmiotowości i praw dzieci oraz uwzględniać ich istotną rolę w życiu społecznym. Sam udział w badaniu można uznać za realizację praw dziecka, w szczególności artykułu 12 Konwencji o prawach dziecka, według którego ma ono prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach jego dotyczących.

Niniejsze standardy obowiązują w ramach działalności zawodowej (badawczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej) członkinie IZBnD, osoby współpracujące z Zespołem oraz osoby pozostające w kontakcie z dziećmi w ramach jego działań (na przykład osoby studiujące i prowadzące badania czy realizujące staże lub wolontariat).

 SŁOWNICZEK

Kiedy mowa o IZBnD lub Zespole, chodzi o Interdyscyplinarny Zespół Badań nad Dzieciństwem UW.

Kiedy w tekście używamy sformułowania dziecko, mamy na myśli wszystkie osoby niepełnoletnie biorące udział w badaniach. Większość opisanych poniżej zasad może być zastosowana również w badaniach antropologicznych czy socjologicznych z osobami pełnoletnimi. W niektórych przypadkach wyróżniamy kategorię młodzież lub nastolatki, by podkreślić specyfikę grupy osób, które ukończyły 13 rok życia.

Zespół konsultacyjny, o którym mowa w poniższych zasadach, to członkinie IZBnD lub inne osoby, specjalizujące się w badaniach społecznych z dziećmi, zaakceptowane przez minimum dwie inne członkinie IZBnD. Zespół liczy co najmniej trzy osoby. Zespołem kieruje Koordynatorka ds. ochrony małoletnich. W przypadku kiedy konsultacji wymagają badania prowadzone przez koordynatorkę, Zespołem konsultacyjnym kieruje inna członkini IZBnD.

Koordynatorka ds. ochrony małoletnich (dalej Koordynatorka) to członkini IZBnD, która przyjmuje zgłoszenia dotyczące naruszeń i podejrzenia przestępstw wobec dzieci, a następnie nadaje dalszy bieg zgłaszanym sprawom. Koordynatorka dokumentuje zgłoszenia. Kieruje ona Zespołem konsultacyjnym, a także jest odpowiedzialna za aktualizację i ewaluację standardów i zapoznanie z nimi wszystkich członkiń IZBnD oraz osób współpracujących z Zespołem.

 ZASADY BEZPIECZNYCH RELACJI DOROŚLI-DZIECI I DOBRYCH PRAKTYK W BADANIACH Z DZIEĆMI I NASTOLATKAMI

  1. Naczelną zasadą w badaniach z dziećmi jest zagwarantowanie im fizycznego i emocjonalnego bezpieczeństwa. Dążenie do uzyskania jak najlepszego materiału badawczego nie może nigdy usprawiedliwiać skrzywdzenia dziecka, narażenia go na przemoc psychiczną lub fizyczną czy też łamania jego praw. Zasada ta powinna dominować nad innymi na wszystkich etapach: planowania badań, ich realizacji, a także po ich zakończeniu (w fazie prezentacji wyników).
  2. Podczas badań i innych działań z udziałem dzieci zabroniona jest przemoc każdego rodzaju oraz narażanie dzieci na niebezpieczeństwo, w tym w szczególności:
    – przemoc fizyczna;
    – poniżanie, wyśmiewanie, porównywanie, deprecjonowanie, zmuszanie, obarczanie nadmierną odpowiedzialnością, brak poszanowania dla prywatności, komentowanie wyglądu, uwagi o charakterze seksualnym;
    – częstowanie alkoholem, używkami i innymi substancjami psychoaktywnymi osób niepełnoletnich, a także spożywanie ich lub bycie pod ich wpływem w obecności dzieci.
  3. W kontakcie z dzieckiem badaczki i badacze:
    – dbają o poszanowanie godności dziecka, jego podmiotowości i praw;
    – uważają i reagują na przejawy dyskryminacji ze względu na wiek, płeć, pochodzenie etniczne, kolor skóry, przekonania religijne, narodowość, tożsamość seksualną, stopień sprawności, kondycję zdrowotną, usytuowanie społeczne, sytuację rodzinną itp.;
    – dostosowują sposoby komunikacji o badaniu, w trakcie jego trwania i po nim, do kompetencji komunikacyjnych i szczególnych potrzeb dziecka, a także biorą pod uwagę  formy zwracania się do dziecka preferowane przez nie samo;
    – dbają wobec dzieci i ich opiekunów o przejrzystość celów, metod oraz sposobów realizacji badań i wykorzystania zebranego materiału badawczego.
  4. Przed badaniem powinno się rozważyć ryzyka i korzyści dla osób uczestniczących w badaniach. Ryzyko może wiązać się m.in. ze zbyt dużą ingerencją w poczucie tożsamości uczestników i uczestniczek (np. w badaniach z zakresu socjologii i antropologii medycyny przez wzmacnianie w dziecku wrażenia, że jest przede wszystkim osobą chorą), czy z niedostatecznym rozpoznaniem sytuacji badawczej (np. pomijanie istotnych kwestii związanych z wykluczeniem dzieci ze szczególnymi potrzebami). Korzyści wiązać się mogą nie tylko z wpływem wyników badań na poprawę sytuacji dzieci, ale też np. z umożliwieniem dziecku wyrażenia własnej opinii.
  5. Przed przystąpieniem do badań należy przygotować informację, która pozwoli dziecku zrozumieć, na czym będzie polegało badanie i na tej podstawie udzielić (lub nie udzielić) świadomej zgody. Może to być broszura informacyjna, opis projektu na stronie internetowej lub informacja ustna. Należy poinformować dziecko o celu badania, stosowanych metodach, sposobie wykorzystania jego wyników, ewentualnych jego konsekwencjach, afiliacji badaczki oraz o prawach dziecka w badaniu. Jeżeli spotkanie będzie rejestrowane (np. przy użyciu dyktafonu czy kamery), koniecznie należy o tym poinformować dziecko i upewnić się, że wyraża ono zgodę na taką formę pracy, a także wyjaśnić sposoby późniejszego korzystania z nagrań. Należy również uzyskać zgodę na wykorzystanie dzieł dzieci wytworzonych podczas badań, np. rysunków. Podobnie wyczerpujące informacje (pisemne i ustne) powinno się zapewnić rodzicom lub opiekunom prawnym dziecka.
  6. Jeżeli uzyskany materiał może zostać w przyszłości wykorzystany w celu innym niż naukowy (np. popularyzatorskim), należy jasno o tym poinformować osoby uczestniczące w badaniach i uzyskać od nich na to zgodę.
  7. Przygotowując informacje dla uczestników badania, rodziców i opiekunów prawnych, należy zadbać o zasady dostępności adekwatne do sytuacji badawczej.
  8. Podstawowym warunkiem przeprowadzenia badań jest udzielenie przez dziecko świadomej zgody. Aby zgoda była świadoma, musi ono po pierwsze zrozumieć (zgodnie ze swoimi kompetencjami poznawczymi i komunikacyjnymi), na czym polegać będzie badanie, a po drugie zgodzić się na udział w nim. Może też swoją zgodę na każdym etapie badań wycofać i powinno zostać o takiej możliwości z góry poinformowane. W badaniach z dziećmi konieczna jest również zgoda wyrażona przez rodzica/opiekuna. Rozróżnia się zgodę rodzica/opiekuna, która ma moc prawną, i zgodę dziecka, która nie ma mocy prawnej, jest jednak konieczna ze względów etycznych i wiążąca dla osób prowadzących badanie. Uważamy, że udzielenie zgody ma także charakter performatywny – upodmiotawia dziecko, które w innych okolicznościach (w szkole, u lekarza) rzadko proszone jest o wyrażenie zgody – i wzmacnia jego pozycję w kontakcie z osobą prowadzącą badanie. Pomocne mogą być formularze zgody, o których podpisanie prosi się dziecko (w przypadku małych dzieci podpisem może być znak graficzny np. rysunek).
  9. Na etapie przygotowywania badań trzeba zaprojektować lub wybrać metody adekwatne do grupy, z którą będziemy pracować. W ramach childhood studies szczególne znaczenie ma  praca wykorzystująca metody partycypacyjne, dzięki którym uczestnicy współtworzą badanie, oparte na zasadach otwartej i wzajemnej możliwości negocjowania jego reguł.
  10. Bardzo ważny jest wybór miejsca, w którym będziemy prowadzić badania z dziećmi. Projektując badania, należy zadbać o to, by miejsce badań było dla osób badanych komfortowe. Oznacza to, że dziecko musi postrzegać je jako bezpieczne, takie, gdzie w sposób otwarty może się wypowiedzieć i gdzie czuje się swobodnie: pozbawione  przymusu czy obowiązku. Szczególną wrażliwość trzeba wykazać w kontekstach instytucjonalnych, w których dziecko zazwyczaj przyjmuje pozycję podporządkowaną (np. w placówkach edukacyjnych).
  11. Podczas badań mogą być obecni rodzice lub opiekunowie prawni dziecka, jeżeli oni lub dziecko wyrażają taką wolę. Kwestię obecności rodzica w trakcie badania należy rozważyć indywidualnie. Minimum, jakie musi zostać spełnione, jeżeli opiekun nie pozostaje w pobliżu miejsca badań, to posiadanie numeru telefonu opiekuna i pozostawienie mu kontaktu do osoby prowadzącej badanie. W przypadku młodzieży wystarczy wcześniejsza zgoda rodzica (opiekuna) na badanie i jego wiedza na temat czasu i miejsca badania.
  12. Uczestnicy i uczestniczki badań muszą mieć zagwarantowaną anonimowość. Jeżeli na jakimś etapie dziecko wyrazi wolę, że chce być wymienione z imienia i nazwiska w materiałach powstałych jako rezultat badań, należy do takiej prośby podejść z ogromną ostrożnością, ponieważ jako osoby prowadzące badanie nie mamy kontroli nad różnymi formami interpretacji opublikowanego materiału badawczego.
  13. Badaczki i badaczy obowiązuje zasada poufności, tj. zebrane podczas badań dane nie mogą zostać ujawnione w sposób pozwalający na powiązanie ich z osobą badaną, której dane dotyczą. Zebrane dane muszą być odpowiednio zabezpieczone. W przypadku dziecka należy pamiętać, że także rodzice (opiekunowie) nie mają prawa wglądu do danych wytworzonych podczas badania przez ich dziecko (chyba że ono wyrazi taką wolę, a osoba prowadząca badanie po przeanalizowaniu sytuacji nie będzie widziała  przeciwwskazań). Co więcej, informacje uzyskane w trakcie badań powinny zostać utrzymane w ścisłej tajemnicy, jeżeli dziecko nie zgodzi się na ich publikację. Wskazane tu zasady nie dotyczą sytuacji, gdy dziecko wyjawia zdarzenie mogące wskazywać na popełnienie przestępstwa lub zagrażające jego/jej bezpieczeństwu.
  14. Tematy badawcze dotyczące tematów wrażliwych (np. przemocy czy seksualności) wymagają wcześniejszego rozpoznania możliwych i adekwatnych form pomocy dziecku. W trakcie badania potrzebne może okazać się skorzystanie z pomocy specjalistów, np. w zakresie psychologii czy pedagogiki. Warto zasięgnąć porady już w trakcie projektowania badania, jak i w kolejnych jego fazach.
  15. Wszelkie publikacje powinny być tworzone w poczuciu odpowiedzialności za osoby badane. Dotyczy to uczciwego i adekwatnego przedstawienia punktu widzenia uczestników i uczestniczek, świadomości wpływu, jaki publikacja może mieć na ich położenie. Dobrą praktyką jest publikowanie wyników badań także w formie zrozumiałej dla dzieci.

ZASADY BEZPIECZNYCH RELACJI DZIECI-DZIECI W SYTUACJI SPOTKANIA GRUPOWEGO

  1. W przypadku badań, w których bierze udział więcej niż jedno dziecko (np. wywiady grupowe, warsztaty, projekty artystyczne), osoby prowadzące badanie są odpowiedzialne także za relacje dzieci z innymi dziećmi. W szczególności:
    – uważają i reagują na wszelkie przejawy wzajemnego krzywdzenia;
    – są uważne na dyskryminację i stygmatyzację jednych dzieci przez drugie;
    – uważają na negatywne ocenianie siebie nawzajem przez dzieci, wyszydzanie, wykorzystywanie słabości innych dzieci itp.;
    – uwrażliwiają osoby uczestniczące na obowiązującą zasadę poufności.
  2. W przypadku badań w większych grupach warto zadbać o obecność dodatkowej osoby, której zadaniem będzie obserwowanie grupy i zachodzących w niej procesów pod kątem bezpieczeństwa i komfortu psychicznego dzieci (może to być druga badaczka czy też, jeżeli temat badań tego wymaga, psycholog lub inna osoba specjalizująca się w pomocy dzieciom).
  3. W przypadku badań, w których bierze udział więcej niż jedno dziecko, należy porozmawiać z dziećmi o zasadach współpracy w grupie, może to być w formie wspólnego ustalenia regulaminu spotkania. Należy porozmawiać z dziećmi o tym, w jaki sposób i komu dzieci komunikują, gdy poczują podczas badania lub po nim, że coś w badaniu lub zachowaniu osób w nim biorących udział ich zaniepokoiło.

ZASADY BEZPIECZNEGO KORZYSTANIA Z INTERNETU I SPRZĘTU ELEKTRONICZNEGO W BADANIACH Z DZIEĆMI

  1. Każde użycie internetu, smartfona czy komputera podczas badań z dziećmi powinno być poprzedzone szczególnym namysłem dotyczącym bezpieczeństwa dziecka w sieci, ochrony danych osobowych i ochrony wizerunku.
  2. Zaleca się nieprzyjmowanie i niezapraszanie dzieci do znajomych w mediach społecznościowych, poza celami ściśle badawczymi i na ściśle określony czas (np. w netnografii), przy zachowaniu zasad podwójnej zgody (czyli dziecka i rodzica/opiekuna prawnego).
  3. W przypadku badań z dziećmi poniżej 13 roku życia nie prowadzimy badań z użyciem social mediów, zwłaszcza Tik Toka, Instagrama, Facebooka, a w szczególnych sytuacjach, gdy media te zostaną przez dzieci użyte podczas omawiania ich doświadczenia, powinniśmy skonsultować możliwość wykorzystania takiego materiału z Zespołem konsultacyjnym.

ZASADY DOTYCZĄCE WIZERUNKU I DANYCH DZIECKA

  1. Dane osobowe dziecka, oraz jego rodziców lub opiekunów, przechowujemy w sposób zabezpieczony przynajmniej jednym hasłem. Zachowujemy zasadę poufności danych.
  2. Co do zasady nie wykorzystujemy prac podpisanych imieniem i nazwiskiem dziecka, a każde odstępstwo od tego postanowienia powinno wynikać z uzasadnionych przyczyn i być poprzedzone zgodą dziecka i rodzica lub opiekuna prawnego.
  3. Jeśli dokumentujemy badania z udziałem dzieci w formie fotograficznej i utrwalamy przy tym wizerunek dziecka, konieczne jest uzyskanie zgody dziecka oraz rodziców lub opiekunów prawnych na utrwalenie i wykorzystanie wizerunku w celach badawczych czy popularyzatorskich. Zdjęcia przechowujemy na zewnętrznym, zahasłowanym dysku i usuwamy z prywatnego telefonu lub aparatu. Nie wolno robić zdjęć dzieci uczestniczących w badaniach na użytek prywatny.
  4. Nie zaleca się rejestrowania kamerą procesu badawczego, chyba że tematyka i metodologia badania tego wymaga – w takim przypadku trzeba szczególnie zadbać o ochronę dziecka, a użycie zarejestrowanego materiału omówić z dziećmi, ich rodzicami lub opiekunami prawnymi
  5. Nie wykorzystujemy w publikacjach zdjęć, nagrań i wypowiedzi, które mogą narazić dzieci (także w znaczeniu grupy społecznej) na śmieszność, lekceważenie itp.

ZASADY BEZPIECZNEJ REKRUTACJI

Zasady bezpiecznej rekrutacji określa Zarządzenie nr 114 Rektora Uniwersytetu Warszawskiego z dnia 11 października 2024 r. w sprawie weryfikacji osób zatrudnianych lub dopuszczanych do wykonywania na Uniwersytecie Warszawskim działalności objętej ochroną małoletnich.

PROCEDURY REAGOWANIA

Członkinie Zespołu w trudnych sytuacjach korzystają z konsultacji zespołowej. W razie zagrożenia bezpieczeństwa dziecka podejmują interwencję. Jako interwencję rozumiemy decyzję o podjęciu działań w reakcji na krzywdę dziecka. Każda interwencja jest raportowana bądź konsultowana z Koordynatorką, a najlepiej z całym Zespołem konsultacyjnym.

Każda osoba pracująca w ramach IZBnD, mająca wiedzę o krzywdzeniu dziecka, ma obowiązek zareagować, podejmując interwencję w tej sprawie, w tym przede wszystkim niezwłocznie poinformować o niej Koordynatorkę.

  1. W sytuacji:
    – gdy podczas pracy w ramach działalności Zespołu (np. podczas wywiadu) dowiadujemy się, że dziecko może być krzywdzone lub narażone na niebezpieczeństwo;
    – gdy zauważamy, że podczas badań lub w ramach innych działań Zespołu dziecko jest krzywdzone lub narażone na niebezpieczeństwo przez dorosłą osobę lub przez inne dziecko;

za każdym razem przede wszystkim:

  • upewniamy się, czy dziecko jest bezpieczne i nic w tym momencie nie zagraża jego życiu i zdrowiu;
  • w wypadku bezpośredniego zagrożenia udzielamy pierwszej pomocy przedmedycznej, jeśli jest taka potrzebna, dzwonimy na numer alarmowy 112 i powiadamiamy odpowiednie służby;
  • w razie konieczności izolujemy dziecko od sprawcy;
  • następnie zgłaszamy sprawę do Koordynatorki.
  1. W sytuacji przemocy rówieśniczej należy zadbać o bezpieczeństwo nie tylko osoby krzywdzonej, ale wszystkich dzieci zaangażowanych w sprawę. W takiej sytuacji:
    – przerywamy badanie, wyjaśniamy dzieciom sytuację,  informujemy o dalszych krokach, które będziemy podejmować, a które ich dotyczą;
    – informujemy rodziców wszystkich dzieci o zaistniałej sytuacji.
  2. Jeśli osobą podejrzaną o krzywdzenie dziecka jest członkini Zespołu lub występuje innego rodzaju konflikt interesów, osoba ta nie bierze udziału w interwencji, a do zespołu analizującego sprawę zapraszana jest inna osoba spośród pracowników naukowych zaznajomionych z problematyką badań społecznych. Jeśli osobą podejrzaną o krzywdzenie jest Koordynatorka, prowadzenie sprawy przejmuje inna osoba z IZBnD.
  3. Gdy osoba związana z Zespołem podejrzewa, że dziecko może być krzywdzone, przekazuje uzyskaną informację Koordynatorce lub opiekunce, opiekunowi swojego projektu badawczego. Opiekun w takim wypadku musi ten fakt zgłosić Koordynatorce.
  4. Koordynatorka sporządza notatkę służbową z uzyskanej informacji i poczynionych ustaleń. Każde kolejne działanie w sprawie jest również dokumentowane pisemnie. Notatki są przechowywane w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UW, przy ul.  Żurawiej 4, w Warszawie. Mogą być udostępniane przedstawicielom służb związanych z ochroną dzieci (policja, sąd itd.) a także, po zanonimizowaniu, stanowią materiał służący ewaluacji procedur interwencji.
  5. W przypadkach, które nie wymagają natychmiastowych działań, Koordynatorka ocenia, czy i jakiego rodzaju interwencji wymaga dana sytuacja.
  6. W wypadku podejrzenia przemocy domowej, Koordynatorka nawiązuje kontakt z właściwymi podmiotami (OPS, placówka edukacyjna, placówka medyczna), które mogą podjąć decyzję o założeniu Niebieskiej Karty.
  7. W wypadku podejrzenia zagrożenia dobra dziecka, Koordynatorka wnioskuje o wgląd w sytuację rodziny w odpowiednim sądzie.
  8. W wypadku podejrzenia popełnienia przestępstwa Koordynatorka składa zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w prokuraturze lub policji.
  9. Jeżeli o krzywdzenie dziecka lub narażenie na niebezpieczeństwo podejrzewana jest osoba wykonująca obowiązki zawodowe w ramach Zespołu, Koordynatorka zawiadamia o sytuacji pracodawcę.
  10. W sytuacji wymagającej interwencji należy zadbać o stworzenie planu wsparcia dla dziecka krzywdzonego. W szczególności naszą odpowiedzialnością jest pomoc w identyfikacji adekwatnej w danej sytuacji instytucji, wyspecjalizowanej w udzielaniu pomocy dzieciom, a także przekazanie informacji kontaktowych dziecku i osobom dorosłym zaangażowanym w proces wsparcia dziecka.
  11. Plan wsparcia należy omówić z opiekunami dziecka oraz z dzieckiem. W przypadku gdy opiekun jest osobą krzywdzącą dziecko, plan należy opracować w porozumieniu z rodzicem niekrzywdzącym lub inną obecną w życiu dziecka osobą dorosłą, która może stanowić punkt oparcia np. pedagog szkolny, wychowawca.
  12. Plan wsparcia będzie najczęściej zawierał kontakty do innych podmiotów kompetentnych w udzielaniu wsparcia w podobnych sytuacjach, dlatego IZBnD przygotowuje i okresowo uaktualnia informacje na temat ogólnopolskich i lokalnych instytucji udzielających wsparcia w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dziecka np. listę centrów pomocy dzieciom FDDS, numery telefonów zaufania dla dzieci i dla dorosłych, kontakt do Biura Rzecznika Praw Dziecka. Takie informacje, np. w formie ulotek, pozostają w dyspozycji osób prowadzących badanie.

POSTANOWIENIA KOŃCOWE

  1. Za przeszkolenie w zakresie standardów ochrony dzieci i młodzieży osób podejmujących działania w ramach IZBnD odpowiedzialna jest Koordynatorka, a w przypadku kiedy badania lub inne działania z dziećmi realizują studenci – osoba prowadząca zajęcia.
  2. Standardy ochrony małoletnich podlegają okresowemu przeglądowi i dyskusji, nie rzadziej niż raz na dwa lata.

Standardy opracowały: Zofia Boni, Ewa Maciejewska-Mroczek, Magdalena Radkowska-Walkowicz, Marta Rakoczy, Anna Witeska-Młynarczyk
Konsultacje: Anna Krawczak